راههای جلوگیری از سوء مصرف مواد در نوجوانان
فاطمه خوشنوا//
سازمان جهانی بهداشت در سال ۱۹۹۸ طی یک بیانیه اعلام کرده است که ۷۰ درصد از مرگهایی که در بین بزرگسالان رخ میدهد، به دلیل رفتارهایی بوده که در نوجوانی قابل اصلاح و پیشگیری هستند. این امر نشان دهنده اهمیت دوران نوجوانی و تاثیر آن بر سلامت بزرگسالی است. نوجوانی مرحلهای خطیر در روند رشد و تکامل همه کودکان است. در واقع، نوجوانی مرحله انتقال از کودکی به بزرگسالی است که تغییرات عمیق بیولوژیک، هوشی، روانی و اجتماعی را با خود به همراه دارد.
نوجوانی را به سه مرحله تقسیم میکنند: ابتدای نوجوانی (۱۱ تا ۱۴ سالگی)، میانه نوجوانی (۱۵ تا ۱۷ سالگی) و انتهای نوجوانی (۱۸ تا ۲۰ سالگی). این سه مرحله به لحاظ رشد و تکامل تفاوتهای فاحشی با هم دارند. به عنوان مثال، شناخت در ابتدای نوجوانی بیشتر کورکورانه است و نوجوان سعی دارد به دنبال ارزشها یا انرژیهای جدیدی باشد، در حالیکه در میانه نوجوانی، فرد قادر خواهد بود با عقلانیت پیش رفته و دیدی جامعتر به رخدادها و اشیا داشته باشد. در اوایل نوجوانی، افراد تغییرات وسیع خلقی را تجربه میکنند و بهشدت خیالباف هستند اما در انتهای نوجوانی ثبات در عواطف شکل گرفته است. احساس عدم کفایت در میانه نوجوانی یک امر عادی تلقی میشود و نوجوانان در این گروه سنی کمتر درخواست کمک میکنند. این در حالی است که نوجوانان در کنار تغییرات سریع و شدید جسمی که به دلیل بلوغ تجربه میکنند، همزمان با خانواده خود بر سر استقلال، کشمکش دارند و در شرایطی که ارتباط آنها با پدر و مادرهایشان کاهش مییابد، از سوی دیگر به دنبال پیوستگی و ارتباط شدید با همسن و سالان خود هستند و درگیر روابط در گروههای دوسنان میشوند؛ گروههایی که استانداردهای رفتاریشان به وسیله افرادِ گروه مشخص میشود و نوجوانان به دلیل ترس از عدم پذیرش در گروه، خود را ملزم میدانند که تمام استانداردها و قوانین گروه را رعایت کنند، حتا اگر مخالف هنجارها و قوانین اجتماعی یا خانوادگی آنها باشد.
در چنین شرایطی و در حالیکه نوجوانان به دنبال ساختن هویت خود هستند، همیشه این احتمال وجود دارد که از رفتارهای پرخطر و نامتعارف، مانند سوء مصرف مواد، استقبال کنند. رفتارهایی مانند سوء مصرف مواد بیشتر به این دلیل در نوجوانی رخ میدهد که نوجوانان آن را فرصتی برای چالش با والدین و بزرگسالان، نشان دادن استقلال و همچنین کسب احساس رهایی از تنشهای مربوط به رشد، میدانند. امروزه پدیده سوء مصرف مواد و اعتیاد در نوجوانان را یک پدیده زیستی-روانی- اجتماعی میدانند. این بهآن معناست که عوامل ایجاد کننده سوء مصرف چند بخشی هستند. معضل سوء مصرف مواد و اعتیاد در تمام دنیا یکی از دغدغههای اصلی سیاستگذاران بهداشت و رفاه اجتماعی است.
متاسفانه در برخی کشورها از جمله ایران، رفتارهای سوء مصرف و اعتیادی شیوع پیدا کرده است. مطالعهای که در سال ۱۳۹۱ انجام شده بیان کرده، گرایش نوجوانان به رفتارهای پرخطری مانند سوء مصرف تریاک ۵ درصد و برای مصرف سیگار و الکل ۲۰ تا ۲۵ درصد است. یک آمار دیگر هم که توسط روزنامه شهروند در تاریخ اول شهریور ۱۳۹۴ از قول معاون کاهش تقاضای ستاد مبارزه با مواد مخدر درباره پیشگیری از اعتیاد دانشآموزی، بیان شده، حاکی از میزان ۸ تا ۱۰ درصدی گرایش دانشآموزان به سوء مصرف مواد است. البته به نظر میرسد به دلیل خطاهای نمونهگیری – عدم دسترسی به تمام افراد و عدم گزارش سوء مصرف از سوی دانشآموزان- آمار واقعی بیش از این باشد. اما آمارها هرچه که باشند، کم یا زیاد، باز هم از اهمیت پیشگیری و اقدام موثر در مورد این معضل اجتماعی نمیکاهند.
چنانچه سوء مصرف مواد را یک پدیده کژرفتاری اجتماعی محسوب کنیم، طبق تئوریها دو سازه مهم “فرصت” و “نیاز” موجب بروز این رخداد میشوند. فرصتها خودشان انواعی دارند: مادی، سیاسی، رابطهای، و فرهنگی. فرصت مادی به معنای توانایی مادی برای دستیابی به مواد یا خلق فرصتهایی به این منظور است. فرصت سیاسی به معنای عدم نظارت بیرونی است. یعنی خانواده و پلیس در انجام وظایف نظارتیشان مشکل دارند. فرصتهای رابطهای هم همانطور که از نامش پیداست به روابط ناسالم و یا مشکل دارد نوجوان برمیگردد. هرچه رابطه نوجوان با سیستمهای حمایتی اطرافش مثل خانواده، کمتر باشد احتمال بروز سوء مصرف بیشتر است. فرصتهای فرهنگی هم به شرایط فرهنگی موجود مانند عدالت آموزشی، وجود فضای سبز و فرصت برای اوقات فراغت ارتباط دارد. جوهره اصلی فرهنگ، اندیشه است و هرچقدر جوامع پویایی و رشد افتصادی بیشتری داشته و سرزنده و مولد باشند، فرصتهای فرهنگی که موجب بروز اعتیاد و وابستگی به مواد میشوند، کمتر میشده بنابراین میزان اعتیاد و سوء مصرف مواد کاهش مییابد. در مورد مقوله نیاز هم هر چقدر که میزان پاسخگویی فرد، خانواده، مدرسه و جامعه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی نوجوانان بیشتر و موثرتر باشد، به صورت طبیعی احتمال بروز اعتیاد و سوء مصرف مواد در آنها کمتر خواهد شد. مفهوم این بیان آن است که باید فرد، خانواده، اولیای مدارس و جامعه را توانمند کرد. آموزش مهارتهای زندگی به نوجوانان یک راهکار عملی برای توانمندسازی آنها است. راهکارهای دیگر هم مانند آموزش به خانوادهها و حمایتهای روانی و اجتماعی و بسترسازی رویش اقتصادی و تغییرات مثبت فرهنگی هم دیگر استراتژیهای توانمندسازی هستند.
اما برای جامعهای که طبق آمارها، حداقل ۱۰ نفر از هر ۱۰۰ نوجوانش رفتارهای سوء مصرف مواد دارد، باید اقدامات شناسایی و درمان هم انجام شود. یک سری از علایم و شواهد هستند که احتمال بروز سوء مصرف مواد و اعتیاد را در نوجوانان مطرح کرده و باید توجه بیشتری به آنها کرد. البته نباید فراموش کرد که مشاهده یک یا چند علامت در نوجوان، به معنای این نیست که او قطعا سوء مصرف مواد میکند یا معتاد است. ما این علایم را به تفکیک بیان میکنیم:
نشانههای مربوط به مدرسه:
- غیبتها و تاخیرهای ناگهانی یا بیش از حد مجاز
- افت عملکرد تحصیلی
- از دست دادن علاقه به فعالیتهای مدرسه
- حمل تلفن همراه و سلاح در مدرسه
- خوابیدن سر کلاس
نشانههای اجتماعی:
- ایزوله کردن خود در یک اتاق مجزا (جدا کردن خود از دیگران)
- جدا شدن از خانواده
- تغییر در نوع دوستان
- ارتباط با نوجوانان بزرگتر
- دیرآمدن به منزل
- فقدان و گم شدن پول یا سایر اشیا در منزل
- تغییر در لباس و پوشاک
- از دستدادن علاقه به فعالیتهای تفریحی و اوقات فراغت
- فروش اموال شخصی
- تماسهای مشکوک تلفنی
- مخفی شدن و حالت تدافعی گرفتن
- همراه داشتن پولی که منبع آن مشخص نیست
- رفت و آمدهای مشکوک
- اختلال در ارتباط با دیگران
نشانههای جسمانی و عاطفی:
- داشتن چهره رنگ پریده
- بهداشت ناکافی
- لکنت زبان
- حالت بهتزدگی
- رفتارهای مشکوک و پارانوئیدی
- استفاده از قطرههای چشمی بدون تجویز پزشک
- استشمام بوی الکل در دهان یا لباس و یا حتا از وسایل اتاق مانند گلدان
- تغییر رنگ لبها
- رنگهای قهوهای یا زرد در نوک انگشتان
- اتساع مردمکها یا تغییر در حالت چشمها
- بروز حالات افسردگی
- صحبت از خودکشی
- از دست دادن هماهنگی عصب-عضله
- فراموشی موقت
- تحریکپذیری، آشفتگی، بیقراری
- اختلال خواب یا تغییر در الگوی خواب
- شادی و سرخوشی غیرقابل توضیح
- وراجی و پرحرفی
- نوسانات ناگهانی خلقی
- بیتفاوتی و بیمیلی
- آبریزش از بینی
- عطسه
- سخنانی که حاکی از نارضایتی و ناامیدی است
- قطع عضو خود
نشانههای قانونی:
- دزدی از فروشگاهها و مغازهها و سرقتهای دیگر
- سابقه بازداشت به دلیل در اختیار داشتن یا خرید و فروش مواد مخدر
- رانندگی در حال مستی
- حمله و درگیری با دیگران
- سابقه اخراج از مدرسه
همچنین یافتن نشانههایی مانند شیشههای خش افتاده یا لولههای شیشهای یا ابزار و آلات مصرف مواد، هم از نشانگان واضح برای اقدام در جهت بررسیهای بیشتر هستند. در چنین مواردی لازم است تا از مشاوره و درمان بهره برد. مراجعه به متخصصان در این حوزه و حفظ آرامش یک راهکار اساسی است.
***
منابع:
- اعتیاد از دیدگاه نوجوانان، یک پژوهش کیفی. پرویزی، سرور، احمدی، فضل الله، نیکبخت نصرآبادی، علیرضا. اندیشه و رفتار، سال دهم، شماره ۳٫ سال ۱۳۸۳٫ صفحات ۲۵۰ تا ۲۵۷
- بررسی جامعهشناختی فاکتورهای زمینهساز خانواده و مدرسه در گرایش دختران نوجوان به کژرفتاریهای جنسی و اعتیاد به مواد مخدر. امینیان اعظم، سید میرزایی، سید محمد. خانوادهپژوهی، سال ششم، شماره ۲۳٫ پاییز (۱۳۸۹). صفحات ۳۱۳ تا ۳۳۴
- پیشگیری از اعتیاد در کودکان و نوجوانان: مروری بر عوامل فردی، خانوادگی و اجتماعی. حبیبی، مجتبی، عاشوری، احمد، باقریان رضا. تحقیقات علوم رفتاری. دوره ۱۰، شماره ۶ ( ۱۳۹۱).
- https://ncadd.org/learn-about-drugs/signs-and-symptoms