پیشگیری از وقوع آزارجنسی؛ آیا آموزش کافیست؟
الهام فخرایی//
وقتی صحبت از آزارجنسی کودک می‌شود، آموزش لازم در خصوص حریم شخصی، بهداشت رشد و سایر موارد مرتبط در چارچوب ارزش‌های اخلاقی و فرهنگی به منظور آگاهی از روش‌های درست پیشگیری و کاهش آسیب‌ها قطعا ضرورت دارد و چنانکه شاهدیم بسیاری بر لزوم وجود آن تاکید دارند. می‌دانیم که نبود اطلاعات یا اطلاعات ناقص در این زمینه می‌تواند تا چه حد مساله‌ساز باشد. اما با توجه به اینکه قربانی غالب اوقات کودکی بی‌دفاع است، این آموزش‌ها چقدر می‌تواند از وقوع جرم پیشگیری کند؟
نگارنده با طرح این پرسش قصد ندارد ضرورت آموزش را نفی کند، بلکه سعی دارد توجه عمومی را به اهمیت نقش جمعی و سایر لوازم ایمنی‌بخشی جنسی جلب کند. در نظر داشته باشید که فرقی نمی‌کند شما درچه جایگاهی این مطلب را مطالعه می‌کنید؛ آیا پدر یا مادر هستید، مربی یا یک فعال اجتماعی یا شاید مسئولی صاحب نفوذ؛ قطعا آموزش به کودکان در خصوص سلامت جنسی لازم است، اما کافی نیست.
در گذشته تمرکز غالبا بر بهبود توانایی‌های کودک در حفاظت از خود بود، اما امروزه در سطح جهان، بر توسعه مسئولیت جامعه تاکید می‌شود. برای تحقق شرایط کافی نیاز داریم چه در حوزه فردی و چه اجتماعی نقش و مسئولیت فعالی بپذیریم. نهادهای مدنی و وضع قوانین حمایتی در کنار آموزش به کودک یک ضرورت است. درواقع همانطور که لازم است قانونگذار با آسیب‌شناسی موقعیت مستعدِ وقوع جرم، قوانین جدیدی وضع کند، جامعه نیز باید مطالبه عمومی را شکل دهد. شکل‌گیری غلاف حمایتی از کودکان، فقط با تشکیل یک زنجیره انسانی منسجم و گسترده به‌طور سیستماتیک ممکن می‌شود. بنابراین بسیار ساده اندیشانه است، اگر گمان کنیم کودکان به تنهایی می‌توانند مسئولیت حفاظت از خود را به دوش بگیرند.
در پایان برخی راهکارهای ضروری معطوف به مسئولیت اجتماعی بزرگسالان برای پیشگیری از کودک‌آزاری را مرور می‌کنیم و تلاش کنیم با پیگیری مستمر و تحقق این مجموعه، جامعه را تا حد امکان به محیط امن‌تری برای کودکان تبدیل کنیم:
راهکارها:
• انجام آموزش‌های لازم
این آموزش‌ها علاوه بر حوزه رشد و سلامت جنسی، باید متناسب با سن کودک، ارزش‌های فرهنگی و حتما با حمایت خانواده (ترجیحا در بازه‌های زمانی ۶ ماهه) با موضوعاتی نظیر تقویت جرات‌ورزی، اعتماد و عزت نفس کودک و خودابرازگری، معرفی دایره افراد امن و نهادهای حمایتی صورت بگیرد تا ضمن تثبیت یادگیری، ارتباط عاطفی و آموزشی بین خانواده و کودک نیز در این خصوص تقویت شود.
• نظارت کامل بر رفت‌و‌آمد کودک
لازم است والدین و سایر بزرگسالان مسئول نسبت به رفت‌وآمدهای کودک و افرادی که با کودک مرتبطند، کاملا مطلع بوده و افراد امن را برای کودک مشخص کنند.
• وضع قوانین مناسب و تعهد به آن
مثلا لزوم وجود دوربین در مکان‌های آموزشی و استفاده از پنل‌های شیشه‌ای به جای دیوار
• پیش‌بینی و شناسایی موقعیت‌های پرخطر (ساعات یا افراد خاص)
تجربه آزار جنسی به‌ویژه برای یک کودک، پیامدهای روانی و جسمی جدی به‌دنبال دارد، بنابراین لازم است در این موارد کمترین خوش‌بینی و بیشترین دقت را داشته باشیم. کودک را با افراد غریبه یا آشنا برای مدت طولانی، در مکان‌های خلوت و بدون امکان نظارت و به‌طور مکرر تنها نگذاریم. آزارگرها معمولا مدت زمانی را صرف نزدیک‌شدن به کودک می‌کنند و خلاف تصور عمومی ظاهری ترسناک، جنس یا سن خاصی ندارند. حتی اینکه فرد مذهبی به نظر می‌رسد یا کودک مثلا در مدرسه یا موسسه‌ای با وجهه دینی، دولتی، خصوصی یا مدارس نوین تحصیل می‌کند، هیچ‌کدام نمی‌تواند ملاکی برای بی‌توجهی به لزوم مطالبه ایمن‌سازی یا حمایت از کودک باشد. بنابراین برای پیشگیری تلاش کنیم نه تنها از موقعیت‌ها یا افرادی که مستعد به نظر می‌رسند، غفلت نکنیم، بلکه نسبت به سایر موارد نیز حساس و متوجه باشیم.
• شناسایی عوامل فردی زمینه‌ساز (عقب‌ماندگی ذهنی و…)
امروزه در جوامع توسعه‌یافته برنامه‌های ایمنی‌بخشی برای کودکان با نیازهای خاص نیز طراحی شده است. کودکانی که از توان ذهنی یا جسمی کمتری برخوردارند، بیشتر امکان دارد در معرض آسیب قرار بگیرند.
• شناخت عوامل خانوادگی خطرساز
گرچه آزارگرهای جنسی و قربانی‌ها اختصاص به طبقه اجتماعی خاصی ندارند، اما برخی موارد نظیر روابط درهم تنیده، سو مصرف مواد، فقدان حد و مرز و… فضا را برای وقوع جرم مستعد می‌سازد.
• شناخت نشانه‌های تهدید و آسیب
تغییرات خلق‌وخوی کودک نظیر پرخاشگری، بی‌اشتهایی، افسردگی، بی‌میلی به تنها ماندن با افرادی خاص، افت تحصیلی و… یا نشانه‌های جسمی نظیر کبودی، خون ریزی و… لازم است حتما پیگیری و با روانشناس متخصص مطرح شود.
• جدی گرفتن بازخوردهای کودکان و نوجوان
گاهی ممکن است کودک یا نوجوان مواردی را مطرح کند یا در لفافه پرسش‌هایی را طرح کند و والدین به‌دلیل اعتمادی که به فرد مورد اشاره دارند یا عدم اعتماد به بازخوردهای کودکشان، این نشانه‌ها و پرسش‌ها را جدی نگیرند. همیشه فرض را بر این بگذاریم که کودکان در این موارد دروغ نمی‌گویند و بازخوردها را معلول خیال‌پردازی آنها ندانیم.
• حساس‌بودن نسبت به پورن و شبیه‌سازی
برخی آزارها با استفاده از پورن و وادار کردن کودکان به شبیه‌سازی آنچه در فیلم دیده‌اند، اتفاق می‌افتد. وجود این فیلم‌ها در گوشی، تبلت یا لوازم کودک و پرسش‌های مرتبط را جدی بگیرید.
• حساس‌بودن نسبت به رابطه‌سازی کودک و نوجوان
کودکان و نوجوانان مانند سایر گروه‌های سنی روابط دوستانه‌ای دارند که در چارچوب معمول، موجه و ارزشمند است. اگر احساس کردید فرزند شما رابطه‌ای متفاوت را تجربه می‌کند، آن را پیگیری کنید و نسبت به نشانه‌هایی نظیر صرف زمان خاص برای یک رابطه، پرداخت رشوه یا باج، رفتارهای خارج از چارچوب و… توجه نشان دهید.
در پایان توجه داشته باشید که پس از آموزش و ایمن‌سازی محیط در خانواده و مطالبه آن در جامعه، توجه به نشانه‌ها و جدی گرفتن آنها لازم است حتما به شیوه‌ای معقول و حساب شده صورت بگیرد و وجود یک مورد لزوما دال بر وقوع آزار جنسی نیست. بنابراین با هدف و دغدغه حمایت از کودکان و نوجوانان آنها را تحت فشار و کنترل بیش از حد قرار ندهیم؛ حضور داشته باشیم اما برای ایمن‌سازی و افزایش آرامش و نه سلب آن.