جای خالی ادبیات ضدنژادپرستی برای کودکان و نوجوانان در ایران
الهام مقدس*//
– بابا، بابا! نژادپرستی چیه؟
– نژادپرستی یه رفتار شایعه، طوری که تو با آدمای دیگه با بی‌اعتمادی، شک و بی‌عدالتی رفتار کنی، نه به‌خاطر این که اونا با ما بد تا کرده باشن، فقط به‌خاطر این که خارجی‌ان، شکل دیگه‌ای یا یه فرهنگ دیگه دارن.
– خارجی دیگه کیه؟
– همیشه باید اول از خودمون بپرسیم، همه‌مون چقدر شبیه هم هستیم. ما قیافه‌های متفاوتی داریم، اما همه‌مون انسانیم. هیچ نژاد انسانی‌ای وجود نداره، بشریت وجود داره که از مرد و زن تشکیل شده، مردمی با رنگ پوست متفاوت، کوچیک و بزرگ، هرکدوم با توانایی‌های متفاوت. تفاوت بین آدما مساله فرهنگه، مثلا این که ما تو گروهمون به چه زبونی حرف می‌زنیم، چه غذاهایی می‌خوریم یا چه آداب و رسومی داریم. هرکدوم ما برای اون یکی غریبه یا خارجی به حساب می‌آد. آدمایی با یه فرهنگ یا اهل یه محل آدمای اهل یه جای دیگه رو خارجی می‌بینن، یه کسی غیر از اونایی که هر روز می‌بینن؛ یه جوری براشون غیر عادیه.
– چرا نژادپرستی هست؟
– نژادپرستی یه چیز خیلی قدیمیه. مربوط می‌شه به شک و عدم اعتماد به همدیگه، با نیاز به محافظت از خودمون و چیزایی که مال ماست. عدم اعتماد اغلب به اعتماد تبدیل می‌شه، اگه آدم آدمای دیگه رو بشناسه. آدما دشمن خارجی به دنیا نمی‌آن. برخلاف حیوونا، آدما فقط براساس غریزه‌شون عکس‌العمل نشون نمی‌دن. اونا اول خوب فکر می‌کنن، بعد عاقلانه رفتار می‌کنن. پدر و مادرا به بچه‌هاشون ارزشای مشخصی یاد می‌دن، مثلا احترام به دیگران. برای این‌که غریزه حفاظت از ما عاقلانه عمل کنه، باید درباره فرهنگای دیگه چیز یاد بگیریم و سعی کنیم اونا رو درک کنیم. باید در مورد هر چیزی که به آدما مربوط می‌شه کنجکاو باشیم.
(طاهر بن جلون، بابا، خارجی کیه؟ انتشارات راین بک،۲۰۰۰)
«جشنی در کنار بابا دنگیز» تئاتری برای گروه سنی بالای ۸ است که این روزها در تاتر گریپس برلین برای کودکان و نوجوانان اجرا می‌شود. این نمایش براساس نمایشنامه جشنی در کنار پاپاداکیس نخستین‌بار در سال ۱۹۷۳ در تئاتر گریپس برلین، که مختص تئاتر کودک و نوجوان است، و از آن به بعد بارها روی صحنه رفته است. موضوع نمایش خارجی‌هراسی است. پدر خانواده مولر و دو فرزندش در تعطیلات آخر هفته به خارج شهر می‌روند تا چادر بزنند. اما در کمپ جایی که از سالیان سال پیش جای چادر آنها بوده حالا چادر دیگری جای گرفته است. پدر خانواده همان روبه‌رو چادر خود را باز می‌کند، اما خشمش وقتی شدت می‌گیرد که متوجه می‌شود چادر متعلق به یک کارگر خارجی ترک و پسرش است. تمام قضاوت‌های ممکن علیه کارگران خارجی ناگهان خود را نشان می‌دهد و بچه‌ها هم وارد بازی می‌شوند. بحث و درگیری بین دو خانواده بالا می‌گیرد و حالا هرکدام از بچه‌ها هم، که در مدرسه با هم دوست بودند، جانب خانواده خودش را می‌گیرد. کم‌کم در طول نمایش معلوم می‌شود که علت رفتار ضد خارجی پدر خانواده مولر چیست. با گفت‌وگو سوتفاهم‌ها برطرف می‌شود. تاکید نمایش بر گفت‌وگو، رفتار بدون خشونت و نیز شناخت و درک متقابل است.
این تنها اثر ادبی با این مضمون نیست که در رسانه‌ها و کتاب‌فروشی‌های آلمان دیده می‌شود. کتاب بابا خارجی کیه؟ اثر طاهر بن جلون، نویسنده مراکشی، در قالب گفت‌وگویی صمیمانه میان پدر و دختر به شرح و توضیح مساله نژادپرستی می‌پردازد. یا در کتاب کلمه‌ای که دلدرد می‌آورد، نوشته نانسی جی. دلا، استفاده از کلماتی که باعث آزار و تحقیر انسان‌ها می‌گردد نقد می‌شود. بزرگ‌ترها حرف می‌زنند: مارکو کاری کرده است، اثر کریستین بویی، مساله خشونت کودکان و نوجوانان را علیه خارجی‌ها به‌تصویر می‌کشد.
آلمان کشوری است با تنوع فرهنگی و مهاجرانی از هر گوشه دنیا. کتاب‌هایی از این‌دست همواره نوشته، ترجمه و به‌صورت فیلم و تئاتر عرضه می‌شود تا این فرهنگ در کودکان و نوجوانان نهادینه شود.
ایران نیز کشوری است با تنوع فرهنگی و قومیتی و مهاجرانی از کشورهای همسایه با آداب و رسومی نزدیک به کشور میزبان، بی‌آنکه برنامه‌ای فراگیر برای آموزش فرهنگ میزبانی در آن شکل گرفته باشد. آنچه مخاطب کودک و نوجوان ما در ایران با شنیدن کلمه نژادپرستی شاید به ذهنش خطور کند برده‌داری، مساله سیاه و سفید و مبارزات ضدنژادپرستی در امریکا و در نهایت نسل‌کشی در دوران ناسیونال سوسیالیسم در اروپاست، بی‌آنکه به همسایه مهاجرش و همکلاسی خودش از قوم دیگر فکر کند. خشونت علیه دیگرانی که همچون ما نیستند چون بذری در ذهن کودک کاشته می‌شود و سال‌ها بعد ریشه‌ها و شاخ‌وبرگ آن همه‌جا را فرامی‌گیرد. تنها سلاح علیه خشونت و رفتارهای تبعیض‌آمیز گفت‌وگو و فرهنگ‌سازی برای احترام، شناخت و درک متقابل دیگران است که باید از کودکی آموخته شود. معرفی کتاب‌هایی با موضوع مبارزه با تبعیض و خارجی‌هراسی، کتاب‌خوانی در مدارس و مهدکودک‌ها و ساخت فیلم و سریال و اجرای نمایش با این مضمون به این فرهنگ‌سازی کمک می‌کند.
***
*مترجم و کارشناس زبان و ادبیات آلمانی