کدام مهارتهای زبانی به پرورش ذهن منطقی کودکان میانجامد؟
نوشته: سحر سلطانی – عکس: محمد رودگلی//
برای پرورش قوای تحلیلی و نگرش انتقادی کودکان لازم است بدانیم که «زبان» و «منطق» دو امر جدا نشدنی هستند. علاوه بر زبان توجه به دلالتها و انطباقات بین امور ذهنی و رخدادهای عینی که توسط زبان منتقل میشود نیز دارای اهمیت بسیاری است. از بدو تولد و آغاز زبانآموزی کودکان با رعایت برخی اصول و مهارتهای زبانی و تطبیقی میتوان کودکانی منطقی پرورش داد.
در ادامه برخی از این مهارتها و نکات شرح داده میشود:
توجه کنیم
به کودکانمان بیاموزیم محیطهای آشنا و همیشگی مانند خانه و مهدکودک پر از چیزهای جدید و اتفاقات نو است. ذهن کودک را با طرح بازیها و معماهایی که توجه او را به جزییات در محیطهای آشنا جلب میکند تقویت کنیم. این تکنیک باعث میشود وقتی در موقعیتهای مشابه پیدرپی قرار میگیرد بهجای اینکه اولین راه حل ذهنیاش را که تعمیم مبتنی بر تجارب عادی گذشته باشد انتخاب کند به دنبال تفاوتها بگردد. وقتی رنگها را به کودک میآموزیم، تفاوت بین رنگهای همنوع به شکل پر رنگ یا کم رنگ را نیز خاطرنشان کنیم و از اجسام متنوع برای یک رنگ استفاده کنیم. اینگونه کودک فرا میگیرد توجه به جزییات اهمیت خاصی دارد و بهجای «تماشا کردن» خوب میبیند و بهجای «شنیدن» خوب گوش میدهد.
مرز واقعیت و امور غیرواقعی را شفاف کنیم
مستقیمترین راه برای شناخت اتفاقات و امور عینی رفتن به سراغ آنهاست. لازم است خسته نشوید بارها و بارها همراه با کودک برای بررسی و راستآزمایی یک اتفاق سراغ آن بروید، اگر میگویید پاییز شده او را به محیطهای مختلف برای تماشای نمود تغییر فصل ببرید. رجوع به امر عینی یک اصل مهم است وقتی درباره بچهدار شدن به شیوههای مختلف مثل تخمگذاشتن یا حامله شدن در حیوانات صحبت کردهاید، مترصد یافتن مصادیق عینی باشید، به او تخم پرستوها در لانهشان یا گربه آبستن را نشان بدهید. برای روشن کردن مرزها از ابزارهایی مثل روزنامه و کتاب و خاطرات و آلبومها و اینترنت بهره ببرید. این شفاف کردنها مبتنی بر امر عینی، ذهن کودک را عادت میدهد نسبت به حرفها و ایدههایش موضع مسوولانه داشته باشد و بداند باید از برخی ادعاها دفاع کند.
ارتباط بین ایدههای ذهنی و دنیای عینی را به کودک بیاموزیم
همانگونه که به کودک میآموزید فکر کردن و ایدهپردازی مرزی ندارد باید برایش روشن کنید که تحقق و عینی شدن ایدههای ذهنی پایان و هدف نهایی نیست بلکه ابزاری برای شناخت بیشتر جهان است. پس وقتی ذهن درباره یک ایده فعال میشود و شروع به توسعه خود ایده میکند همواره ارتباط با دنیای عینی را باید لحاظ کند. وقتی کودک با مفهوم «پول» آشنا میشود، اینکه چرا به وجود آمده؟ به چه دردی میخورد؟ ابتدا باید جایگاه کاربردی آن در دنیای پیرامون را درک کند. به عنوان ابزاری کم حجم، راحت الانتقال برای مبادله و قابل پسانداز و … بعد به سراغ ایدههای جایگزین یا توسعه یافته برای این کاربردها در ذهنش برود.
به مبدا و آغاز هر ایده فکر کنیم
رجوع به نقطه آغاز را به کودکان یادآوری کنیم. وقتی با هر موضوع یا رخدادی مواجه میشود از خود بپرسد که چه شد چنین اتفاقی افتاد؟ وقتی شب برایش کتاب میخوانید بپرسید به نظرت چرا مردم کتابها را درست کردند؟ اولین بار چرا نوشتند؟ آیا میشد کار دیگری کرد به جای نوشتن؟
تطابق ایدهها با واقعیت
کودک خیلی زود میآموزد هر کلمه یک مابهازای خارجی دارد. «هاپو» یک جانور چهارپایی است که علاوه بر کارتونها و قصهها در دنیای عینی هم وجود دارد. اما وقتی به کودک میگوییم «حق» دارد صندلیاش را خودش انتخاب کند، کلمه «حق» مابهازای خارجی ندارد و زمانی فهم آن برای کودک میسر میشود که مرتبط با واقعیتهای عینی و قدرت انتخابگری و شناخت تفاوتها برایش روشن شود. پس فرا گرفتن «مفاهیم انتزاعی» با روایت زبانی میسر نیست و باید با کنشها و رفتارهایی همراه باشد.
انتخاب کلمه مناسب
گنجینه واژگانی کودک هرچقدر گستردهتر شود به او امکان به کارگیری اصطلاحات مرتبطتر با موضوعات را میدهد. برای این منظور گفتوگو محوری خانواده او و در معرض قصهگویی و پرسشگری بودن و تجربه محیطهای مختلف ضروری است. دقت در انتخاب واژه مناسب بهترین ورزش ذهن برای ساخت و پرداخت مفاهیم پیچیدهتر است. نقش والدین در این زمینه استفاده از هم معنیها و کلمات مترادف است. میخواهید بگویید هوا خوب است از واژگان و اصطلاحات مختلف در شرایط مختلف استفاده کنید. هوا دلپذیر است/ هوا خوشایند است/ هوا مطبوع است/ هوا روح بخش است و …
جملات کامل
سعی کنید به جای واژههای کوتاه که بار امری دارند از جمله استفاده کنید. جملاتی که فعل و فاعل مشخصی دارند: به جای اشاره با انگشت یا تک واژه «سگ» بگویید «سگ را ببین.» وقتی جملاتتان قضاوتگرانه است و بار ارزشی دارد مثلا «چه ماشین زشتی است!» که شامل تلفیق حس شما با یک مشاهده عینی است سعی کنید دلیل این گزاره را هم شفاف کنید. مثلا در ادامه اضافه کنید: به نظر من چراغهای بزرگش با اندازه کوچک ماشین هماهنگی ندارد.
این دلیلآوری در قالب جملات کامل ذهن کودک را برای شنیدن و مواجهه با برداشتهای احساسی متفاوت افراد از یک چیز مشخص تقویت میکند.
شناخت واژگان و اصلاحات دوپهلو
حین زبانآموزی با طرح معماها و قصههایی که در آنها برخی واژگان مبهم و چند پهلو هستند کودک را با این اصطلاحات و انواع کاربردهای آن آشنا کنید. اینکه کاربردهای مختلف یک اصلاح میتواند گاهی اوقات به شکل کنایه یا متلک بروز کرده و باعث سو برداشت دیگران شود.
تنظیم زبان با افراد و موقعیتهای گوناگون
برای ارتباط با افراد مختلف در فضاهای متنوع از کلمات و لحنهای مناسب استفاده میشود. به کودک توضیح دهید افراد خانواده با هم صمیمیاند برخی اصطلاحات در این شرایط به کار میرود اما در حضور همکاران اداره یا همکلاسیهای مدرسه نمیتوان از این لحنها یا برخی اصلاحات استفاده کرد. شناخت این تفاوتها در سنین پایین ضروری است. شما به عنوان الگوی زبانی او در موقعیتهای مختلف شفاف کننده مرزها بوده و با رعایت این مسایل میتوانید زبان و لحن کودک را برای بهکارگیریهای واژگان شایسته و شفاف آماده کنید.