کودکان ایرانی دارند چاقتر میشوند
این مطلب در سایت سازمان جهانی بهداشت، در تاریخ 14 می 2014، منتشر شده است. از نظر دکتر مارگارت چان، جهان با بحرانی در زمینه چاقی کودکان مواجه شده و باید حداکثر تلاش را در این زمینه به انجام رساند تا از بروز پیامدهای ناگوار بعدی، که بر بهداشت و سلامت جوامع اثر دارد، پیشگیری کرد. در همین راستا سازمان جهانی بهداشت یک کمسیون عالی برای خاتمه دادن به این مشکل تشکیل داده و قرار است، با توجه به گوناگونی بسترهای فرهنگی، اقتصادی و… در کشورهای مختلف، مشخص شود کدام دیدگاه برای مقابله با این معضل کارامدی بیشتری دارد. توصیههای این کمیسیون در مجمع بهداشت سال 2015 بیان خواهد شد.
اهمیت:
چاقی بهعنوان مشکل سلامتی شایعترین بیماری تغذیهای در کودکان و نوجوانان است. طبق آمار٬ بیش از یکپنجم نوجوانان امریکایی چاقاند. مطالعهای ملی در مورد وضعیت تغذیهای و مصرف غذاهای خانگی در سال 2003 در ایران نشان داده که نزدیک به 17% کودکان 5 تا 10 ساله تهرانی چاقاند که این میزان 2.5 برابر بیش از میانگین ملی است. چاقی یک سندرم چندعاملی است که وابستگی بسیاری به تغییرات فرهنگی، فیزیولوژی، اجتماعی و روانشناختی افراد دارد. طی دهههای اخیر تغییر سبک زندگی و افزایش مصرف مواد غذایی چرب و فراوریشده از عوامل بروز چاقی بوده است. چاقی کودکان بهصورت نمایه توده بدن بیشتر یا مساوی صدم 95 برای سن و جنس تعریف میشود. این امر هم آثار فوری و هم آثار بلندمدت بر سلامت و کیفیت زندگی آنها دارد.
برخی آثار فوری:
- نوجوانان چاق بیشتر احتمال دارد که به بیماریهای قلبی-عروقی، مانند بالا بودن کلسترول خون و افزایش فشار خون، مبتلا شوند. در یک حجم نمونه که سنشان بین 5 تا 17 بوده، 70 درصد جوانان حداقل یک ریسکفاکتور بیماریهای قلبی-عروقی را داشتهاند.
- احتمال بروز پرهدیابت(پیش دیابت) در نوجوانان چاق بیشتر است. در این حالت میزان قند خون نوجوان نشاندهنده احتمال بروز دیابت در آیندهای نزدیک است.
- کودکان و نوجوانان چاق، نسبت به دیگران، بیشتر در معرض ابتلا به مشکلات استخوانی و مفاصل هستند. همچنین بروز مشکلاتی همچون آپنه در خواب برایشان محتملتر است. رخدادهای مرتبط به مشکلات روانی-اجتماعی نیز در این کودکان بیش از سایرین است. بروز مشکلاتی نظیر استیگما و اعتمادبهنفس پایین را میتوان از جمله این مشکلات دانست.
اما مشکلات بلندمدت شامل موارد زیر است:
- احتمال زیادی وجود دارد که کودکان و نوجوانان چاق در آینده نیز بزرگسالانی چاق شوند. نتایج یک مطالعه نشان داده کودکانی که از 2 سالگی به چاقی مبتلا میشوند بیشتر احتمال دارد که در بزرگسالی چاق باشند؛ بنابراین در بزرگسالی بیش از سایرین در معرض مشکلات بهداشتی و سلامتی خواهند بود. بیماریهایی همچون مشکلات قلبی و عروقی، دیابت نوع دو، سکتههای مغزی، انواع مختلف سرطان و استئوآرتریت از عوارض این امر است.
- چاقی و اضافه وزن با افزایش خطر ابتلا به انواع سرطانها در ارتباط است. سرطان پستان، کولون، کلیه، پانکراس، مثانه، تیروئید، دهانه رحم و پروستات بههمراه مولتیپل میلوم و لنفوما از انواع بدخیمیهایی هستند که با چاقی در ارتباطند.
پیشگیری:
بعضیها معتقدند چاقی پایه ژنتیک دارد و مقابله با آن امکانپذیر نیست؛ اما مطالعات نشان میدهد حتی در این موارد نیز میتوان با مدیریت سبک زندگی بر این مشکل چیره شد. از سطوح بسیار کلان تا سطح خانواده باید در پیشگیری از چاقی و نیز مدیریت وزن دخیل باشند. والدین باید از همان زمان شیرخوارگی کودک آموزشهای لازم را در این زمینه ببینند و آموزش به فرزندشان را شروع کنند. مطالعات راهکارهای مختلفی در این زمینه پیشنهاد میکنند.
مساله مهم این است که در سطح کلان راهکارهایی اتخاذ گردد که، علاوه بر بسترسازی فرهنگی، دسترسی افراد و خانوادهها به غذای سالم فراهم شود؛ بنابراین یکی از وظایف دولتها آموزش همگانی در این خصوص و بالطبع بهبود وضعیت معیشت خانوادههاست. رسانهها یکی از ابزارهای آموزش همگانیاند که، بهدلیل وسعت و گوناگونی مخاطبان، امکان آموزش گسترده را فراهم میکنند. نظارتهای دولتی باید در این زمینه صورت بگیرد و همچنین مراقبتهای لازم برای پیشگیری از تبلیغ مواد ناسالم و کمارزش خوراکی انجام شود.
همچنین راهکارهایی در مدارس پیشنهاد میشود که برای پیشگیری از بروز چاقی کودکان و نوجوانان اهمیت دارد. تشویق کودکان به مصرف صبحانه، ناهار و میانوعدههای سالم در مدرسه، استفاده از غذاها یا میانوعدههایی که از نظر بهداشتی و میزان کالری مناسب سن کودک و نوجوان است، آموزش حداقل و حداکثر میزان کالری مورد نیاز بر حسب سن به کودکان و نوجوانان، نظارت بر بوفههای مدارس برای تهیه و فروش خوراکیهای سالم و بهداشتی و همچنین اجتناب از برچسب زدن به کودکان (دادن برخی القاب به کودک مانند چاق) برخی از این راهکارها هستند. از سوی دیگر، در مدارسی که به کودکان غذا داده میشود باید نظارت کافی بر سلامت و کالری غذاها وجود داشته شود. برخی قوانین بهداشتی در برخی کشورها نیز فروش مواد و نوشیدنیهای حاوی شکر را در بوفههای مدارس محدود یا ممنوع کردهاند. البته کار همینجا به اتمام نرسیده و حتی این نظارت برای جشنهایی که در مدارس برپا میشود نیز الزامی است. بهجز نظارت بر مواد خوراکی، نظارت بر میزان فعالیت بدنی کودکان در مدرسه نیز اهمیت بسزایی دارد. شرکت فعالانه کودکان در زنگهای ورزش، اجتناب از بیحرکت نگه داشتن کودکان سر کلاسها بهمدت طولانی، تشویق کودکان به انجام دادن فعالیتها و بازیهای سالم گروهی، تشکیل تیمهای ورزشی و مراقبت و حفظ ایمنی، مشاوره با متخصصان طب و تعیین وضعیت سلامت کودکان و نوجوان برای تعیین توانایی و میزان مورد نیاز فعالیتهای بدنی، آموزش حرکات و تمرینات ورزشی و تغذیه سالم حین ورزش، شناسایی و مراقبت از کودکان با نیازهای خاص جسمانی مانند مبتلایان به آسم یا دیابت و مدیریت میزان فعالیت و کالری دریافتی این کودکان، و نهادینه کردن فرهنگ پیشگیری از زندگی بیحرکت سایر راهکارهای پیشنهادی در این زمینهاند.
بخشی از مراقبت و پیشگیری باید در منزل صورت گیرد. باید به والدین آموزش داده شود میزان غذایی که کودک در هر وعده اصلی مصرف میکند کنترل کنند و بیش از حد نیاز وی را مجبور به خوردن نکنند. استفاده از غذاهای آماده و فستفودها برای سلامت کودک ضرر دارد. حتما از میانوعدههای سالم مانند میوه استفاده کنید. ممکن است مجبور شوید راهکارهای متعددی امتحان کنید تا کودک بپذیرد که از مصرف بعضی مواد بیارزش خودداری کند. در این خصوص صبور باشید و با خلاقیت، از پای ننشینید. همواره به کودکان خود پیشنهاد غذاهای سالم بدهید. گاهی دیده میشود والدین به فرزندشان میگویند در صورت انجام دادن کار خوب، برایش ساندویچ یا پیتزا میخرند. حتی گاهی که فرزند از خوردن غذای خانگی سر باز میزند، والدین برایش پیتزا یا ساندویچ تهیه میکنند. این رفتار والدین تاییدی بر رفتار ناسالم غذایی کودک است و نهتنها کمکی به اصلاح این رفتار نمیکند، بلکه آن را تقویت میکند. اگر در منزل غذا طبخ میکنید، سعی کنید از مواد خوراکیای استفاده کنید که کالری کمتری دارند؛ مثلا میتوان از پنیرهای کمچرب یا روغن مایع برای طبخ استفاده کرد.
مانند مدرسه، علاوه بر نظارت و کنترلی که بر مواد خوراکی انجام میشود، بر میزان فعالیت کودک نیز باید نظارت داشت. اکثر کودکان شهرنشین امروزی از دسترسی به حیاطها و باغهایی که در آن بدوند و بازی کنند محروماند؛ بنابراین لازم است بهطور منظم برای کودکتان وقت بگذارید و او را برای بازی به پارک یا مکان ورزشی مناسب ببرید. زمان تماشای تلویزیون یا نشستن پای بازیهای رایانهای را محدود کنید و به آن پایبند بمانید. خانوادهها باید توجه داشته باشند که کودکان الگوهای تغذیهای را از آنها فرامیگیرند؛ بنابراین باید با رویکرد جامع، این الگوها اصلاح شوند و تمام افراد خانواده خودشان را مکلف به رعایت آنها بدانند.
درمان:
بهجز پیشگیری از بروز چاقی در کودکان، لازم است به مقولههای درمانی نیز پرداخته شود. هرچند راهکارهایی که در بخش پیشگیری مطرح شده در بحث درمان نیز کاربرد و اهمیت خود را دارد، گاهی برای درمان از داروهای تجویزی پزشک متخصص و همچنین رژیم غذاییای که کالری آن محاسبه شده نیز استفاده میشود.
یکی دیگر از راهبردهایی که امروزه مطالعات گوناگونی را به خود اختصاص داده این است که جنبههای هیجانی و اجتماعی تعامل والد-کودک بر احتمال بروز چاقی در کودکان تاثیر میگذارد. هرچند بهنظر میرسد این تعامل بهطور مستقیم به غذا خوردن یا فعالیتهای بدنی ارتباط ندارد، بررسیها نشان داده که اثرش را بر بروز چاقی یا پیشگیری از آن دارد. در این راستا یکی از راهبردهای مورد استفاده درمان شناختی-رفتاری است. این رویکرد از 20 سال پیش برای درمان چاقی کودکان بهکار رفته است. تمرکز این شیوه بر اصلاح رفتار ناسالم کودکان و ایجاد تغییرات پایدار در سبک زندگی آنهاست که با آموزش خانواده در زمینه سبک فرزندپروری قابل اجراست. در این شیوه هم برای کودکان و هم برای والدین جلسات آموزشی گذاشته میشود که در آن مسایلی همچون مشخص کردن انتظارات از درمان، بررسی انگیزههای بیمار و خانواده، توضیح فرایند درمان، آموزش چگونگی پایش غذایی روزانه، اصول تنظیم وزن و توازن انرژی و همچنین نحوه محاسبه کالری، ورزش و فعالیتهای بدنی، خطرات و مضرات چاقی و انواع سبکهای فرزندپروری و مقابله با چالشها و مشکلات پیشرو طرح میشود. مطالعات نشان میدهند این راهکار یکی از شیوههای بسیار موثر درمان چاقی یا اضافه وزن کودکان است.
الفبا / فاطمه خوشنوا دانشجوی دکترای پرستاری