سنتها و آیینهای مخصوص کودکان در اقوام ایرانی / گاز فروشان در گیلان
یکی از مهمترین مناسک گذار[1] در زندگی کودکان نوپای گیلانی «جشن گازفروشان»[2] است. در گویش گیلکی دندان را «گاز» مینامند که بر گاز گرفتن در فارسی دری مبتنی است. وقتی اولین دندان کودک جوانه میزند، او از مرحله شیرخوارگی وارد دنیای جدیدی از چشیدن و شناخت طعمها میشود؛ این اتفاق آنقدر دارای اهمیت است که با جشن و سور و پایکوبی به اطلاع اقوام و دوستان و همسایگان میرسد. دیدن دندان جوانهزده کودک چنان ارج و قربی دارد که باید برای آن تحفهای بههمراه آورد و بدین خاطر این رخداد مهم باید «قیمتی» باشد و رایگان ارائه نشود. گازفروشان پایکوبی برای نمایش گذار کودک از مرحله تغذیه شیری و وابستگی تاموتمام او به مادر است؛ در واقع نوعی سلام کودک به دنیا و لذتها و طعمهای جدید.
اطلاعرسانی رویش دندان کودک مهمترین و تنها هدف این آیین نیست، بلکه اصلیترین بخش این آیین سنتی برپایی «سفره گازفشانی» است که تخصصی و آیینی بودن آن مانند سفره هفتسین نوروز است. علاوه بر خوراکیهای مخصوص جشن، در این سفره ابزارهایی قرار داده میشود که نماد شغلهای مختلفاند و کودک با انتخاب یکی از آن ابزارها گویی شغل آینده خودش را انتخاب میکند؛ ابزارهایی مثل آینه، قرآن (کتاب)، قلم، قیچی، طلا، شانه، قاشق، آچار، گوشی پزشکی و… اگر کودک قلم را بردارد، معلم و اگر قیچی را بردارد خیاط و… خواهد شد و با هلهله و پایکوبی اطرافیان همراه میشود.
خوراکیهای مخصوص این جشن شامل نوعی آش حبوبات است که از انواع مختلف حبوبات، غله و سبزیهای معطر گیلانی طبخ میشود که، علاوه بر قرار گرفتن در سفره جشن، بهشکل سنتی در کاسه به منزل همسایهها هم فرستاده میشود. همسایگان هم حین بازگرداندن کاسه آش گازفشانی پول یا هدیهای کوچک برای کودک میفرستند. در برخی روستاها بهجای آش غلات، شیربرنج طبخ میگردد. از آنجایی که برنج در فرهنگ تغذیه گیلانیها جایگاه و اعتبار بالایی دارد، هم عضو اصلی آش است و هم بهشکل بوداده (وابیشته بج؛ همراه با عدس، گندم ، تخمه هندوانه و کدو، تخم سویا بوداده، بادام زمینی، گردو، فندق و کنجد) آجیل اصلی سفره را تشکیل میدهد. عموما رسم بر این است که مادربزرگ کودک این آجیل را آماده و طبخ میکند و بر سفره میگذارد.
البته خوردن این آجیل هم همراه با مناسکی ویژه است. مهمانان این جشن، که برای رونمایی دندان تازهجوانهزده آمدهاند، همراه خود هدایایی میآورند. قبل از اعطای هدایا برای دیدن دندان کودک هر یک مشتی برنج بوداده برمیدارند و بر سر کودک، که وسط سفره نشسته، میریزند. این کار با آرزوی صحت و سلامت برای کودک و لذت بردنش از طعام و خوراکیهاست. مردم گیلان معتقدند این مشارکت جمعی در جشن، دعا و آرزوهای خوب باعث میشود کودک راحتتر و با رنج کمتری دندانهایش را دربیاورد؛ درواقع این جشن بهسان مرهمی است برای کودکی که روند طولانی و عموما همراه با درد، تورم لثه، ریزش مداوم آب دهان و در برخی موارد تب و اسهال را از سر میگذراند. کودک و والدینش را بهپاس تحمل این شرایط باید ارج نهاد تا شاد باشند.
خبر فادید به ناندان (به نانآور خبر بدهید)
زای باورده دندان (بچه دندان درآورده است)
قندا خوره ز قندان (قند را از قندان میخورد)
آش بوخورید نوش جان (آش بخورید نوش جانتان)
علاوه بر آیین گازفروشان، که در رابطه با جوانه زدن اولین دندان است، سنتی دیگر هم میان مردم گیلان در خصوص دندان کودکان رایج است: افتادن اولین دندان شیری، که در حدود پنج سالگی است، نیز همراه با مراسمی کوچک در خانه است. شب اول دندان افتاده را زیر بالش کودک میگذارند تا فرشته مهربان محافظ دندانها برای کودک جایزه بیاورد؛ والدین یا پدربزرگ و مادربزرگ زیر بالش کودک پول و شکلات میگذارند. وقتی که کودک هدیه دندان افتاده را برداشت، باید دندان را به خروس بدهد تا بخورد، خروس بعد از خوردن دندان قوقولیقوقو میکند و دعا میخواند تا زودتر دندان جدید کودک جایگزین شود. امروزه که در خانههای گیلانی کمتر خروس یافت میشود، از عروسکهای خروسیشکل استفاده میکنند و دندان را در جیب عروسک میگذارند.
سحر سلطانی
[1] . Rites of passage : اصطلاحی رایج در مردمشناسی که به آیینها و رسوم «گذر» از یک مرحله رشد و تحول در زندگی و ورود به مراحل بعدی اشاره دارد، مثل ختنهسوران یا جشن بلوغ یا جشن ازدواج و مراسم مخصوص آنها.
[2] . گازفشان دندانسری و دندانی هم خوانده میشود.